| Naslovna | O projektu | Saradnički program | Knjiga utisaka | Kontakt |

Dr Dragoljub Dragojlović:
OTKUD CRNOJ GORI RANIJE IME ZETA – ZENTA


Tokom minulih vjekova Crna Gora je promijenila nekoliko naziva koji su u pojedinim istorijskim epohama egzistirali paralelno jedan sa drugim. O tome, u dva nastavka, prenosimo naučni rad, štampan u časopisu Istorijski zapisi broj 3-4, iz 1970. godine, pod naslovom:
“Ime Zeta – Zenta u svjetlosti balkanskih jezičkih relikata”

Sloveni Duklji dali ime Zeta

Rijetko je koji geografski termin na Balkanskom poluostrvu pokazivao takvu fluktuantnost, kao što je to slučaj sa imenom Crne Gore. Za nekoliko vjekova ova oblast je promijenila nekoliko naziva koji su u pojedinim istorijskim epohama egzistirali paralelno jedan sa drugim. Još u XV vijeku, kad je termin Crna Gora postajao sve dominantniji, tu i tamo srijećemo oba ranija naziva.
Božidar Vuković, naš poznati štampar iz prve polovine XVI vijeka, zapisao je u svom Zborniku, štampanom u Veneciji 1536. godine, da je ''očestvom od Dioklitiskih strana'', iako mnogo češće upotrebljava naziv Zeta, naziv koji od vremena Stefana Nemanje ulazi sve više u upotrebu, umjesto antičkog imena Duklja.

OBJASNITI SEMANTIČKA ZNAČENJA

Porijeklu ovih imena i njihovim pravim značenjima nije se u našoj nauci poklanjalo dovoljno pažnje. Nesigurne etimologije, sa jedne, i neznanje pravog semantičkog značenja, sa druge strane, destimulisale su interesovanje naučnih istraživanja u tom pravcu. No, danas (pisano 1970. godine – prim. priređivača), kad su naša znanja starobalkanskog jezičkog supstrata napravila vidan napredak, moguće je mnogo tačnije i preciznije objasniti etimologije i semantička značenja termina Duklja i Zeta i njihov odnos prema današnjem imenu Crne Gore.
Etimologiju imena Duklje dao je A. Majer, izvodeći je od jednog starijeg indoevropskog korijena – dhoukl, sa osnovnim značenjem taman, skrovit, crn.
Bilo je i drugih pokušaja. U novije vrijeme R. Šalabalić oblik Doklea svrstava pod indoevropski korijen kleu, u značenju ''teći'' , ''ploviti'', ukazujući na brojne analogije u keltskom, slovenskom i grčkom jeziku. No, nedostatak paralela u ilirskom jeziku dovodi nas do nepremostivih teškoća.
Ali, iako nema dovoljno leksičkog materijala da bi se mogao donijeti siguran zaključak o tome koje mišljenje preovlađuje, semantička veza indoevropskog korijena dhoukl, sa sadašnjim imenom Crne Gore daje nesumnjivo veću prednost hipotezi A. Majera.
Ako prihvatimo da postoji slično semantičko značenje između antičkog naziva Duklja i današnjeg Crna Gora, logična je pretpostavka da postoji neka sematnička veza između srednjovjekovnog termina Zeta i antičkog Duklja, sa jedne, i Zeta i Crna Gora, sa druge strane. Ovo je utoliko vjerovatnije što i srednjovjekovni termin Zeta pripada starobalkanskom jezičkom nasljeđu, iako je dokumentovan veoma kasno, tek u XI vijeku, najprije u vizantijskim, a zatim u slovenskim i latinskim izvorima.
Najraniji pomen Zete nalazimo kod vizantijskog istoričara Kekavmena. Govoreći o odnosima dubrovačkog stratega Katakalona Klazomenskog i Stefana Vojislava, Kekavmen spominje da je Stefan Vojislav bio troparh u gradovima Dalmacije, u Teti i u Stonu. U ovom kratkom pasusu naročito je interesantno da Kekavmen smatra Zetu ''kastronom'', koji je već kod popa Dukljanina regio, jupania, planties, a u italijanskoj redakciji contad i provincia.
U značenju grada Kekavmen ne upotrebljava slovenski oblik Zeta, već raniji Zenta, onako kako je upotrebljavan i u Primorju kod romanskog stanovništva. U značenju grada ovoj naziv je upotrijebljen i u Kotorskom statutu, u kojem čitamo da porotnici ne smiju ići ''ultra Nagostam, Gentam et Scutarum''. Vrijedno je spomenuti da se u izvorima paralelno pojavljuju oblik Tenza i Genta, pored slovenskog Zeta, koji je najranije dokumentovan u Nemanjinoj povelji Splićanima.

BEZ OBJAŠNJENJA ETIMOLOGIJE

Prema sačuvanom izvornom materijalu vidimo da od XI vijeka termin Zenta, slovenski Zeta, potiskuje staro ime za ovu oblast. Konstantin Jireček je mislio da je termin Zeta ilirskog porijekla i da je kao naziv za Duklju uzet od imena Zete, desne pritoke rijeke Morače. U Istoriji Crne Gore samo se konstatuje da je ovo ime predslovenskog porijekla, ali se detaljnije ne objašnjava njegova etimologija.
Pada u oči da naziv Zeta počinje da zamjenjuje stari naziv Duklja paralelno sa prevlašću slovenskog življa i stvaranjem prvih samostalnih slovenskih državica u ovoj oblasti. Za to je naročito značajna XXX glava Ljetopisa popa Dukljanina, koji nas obavještava da je pri diobi države na četiri brata, Hvalimira, Boleslava, Dragislava i Svevladina država podijeljena na četiri dijela: Zentu, Tribuniju, Helmniju i Submontaniju (slovenski Podgorje). Stari rimsko-vizantijski naziv ove oblasti zamijenjen je jednim novim nazivom, porijekom iz starobalkanskog jezičkog supstrata, koji je prošao kroz fonetsku strukturu slovenskog jezika. U tom pogledu naročito je važna XLIII glava Ljetopisa popa Dukljanina, iz koje se vidi kako ime Zeta zamjenjue ime Duklja u značenju pokrajina, a termin Duklja ostaje vezan samo za ime grada. Tako i pri opisu rata između Dobrosava, sa jedne, i Kočapara i raškog župana Vukana, sa druge strane, pop Dukljanin piše da su bitku započeli u Diokliji, iznad rijeke koja se zove Moracia, i da su Kočapar i Vukan pobijedili i Zetu uzeli. Očigledno da se na ovom mjestu Ljetopisa popa Dukljanina govori o Diokliji kao gradu, a o Zeti kao oblasti.
Prema istorijskim izvorima mogu se izvući dva zaključka. Prvo, Zeta je, izgleda prvobitno bila neki toponim, a tek kasnije naziv za čitavu oblast, a drugo, ovaj naziv očito neslovenski, dobija prevagu tek nekoliko vjekova po doseljenju Slovena u ove krajeve. Prihvatanje starijeg starobalkanskog naziva za ovu oblast u slovenskoj sredini nije lako objasniti i, po svemu sudeći, izgleda da stoji u neposrednoj vezi sa određenim etnogenetičkim procesima na prostoru Crne Gore. Uostalom, i naši izvori govore o heterogenom sastavu stanovništva Crne Gore u ranom srednjem vijeku i etnogenetičkim procesima koje mi ne možemo u pojedinostima pratiti, ali na osnovu toponomastike, jezičkih relikata i ostalih elemenata, bar donekle možemo rekonstruisati.

MALO ISTORIJSKIH SVJEDOČANSTAVA

Ne ulazeći u etničke odnose toga regiona u starijim epohama, zadržaćemo se samo na nekim pitanjima vezanim za stanovništvo Zete u doba seobe naroda i doseljavanja Slovena. U pogledu odnosa starobalkanskog stanovništva i doseljenih Slovena ima nejasnoća u svakom pogledu, jer pouzdanih istorijskih svjedočanstava ima malo i na osnovu njih samo možemo zaključiti da je dolazilo do uzajamnih dodira i zajedničkog života. Konstantnost geografskih termina je posredno, ali važno svjedočanstvo o vezama i prožimanju starog i novog stanovništva. Čitav niz planina, rijeka i gradova zadržao je svoje neslovenske nazive, što posredno svjedoči o nekoj vrsti etničkog kontinuiteta u oblastima Crne Gore.
Karakteristično je da su neki starobalkanski toponimi i hidronimi, potisnuti rimskom vladavinom ovim oblastima, ponovo oživljeni kod slovenskog stanovništva nekoliko vjekova poslije, kad je etnikum kome pripada ovaj jezički supstrat bio potisnut, ali se, ukoliko ga je još i bilo, potpuno izgubio u etnogenetičkim procesima između starobalkanskog i novog slovenskog stanovništva.
Ove nas činjenice, koje su do sada i zloupotrebljavane i osporavane, primoravaju da pri proučavanju srednjovjekovne toponomastike u Crnoj Gori računamo na znatnu upotrebu starobalkanskog jezičkog supstratnog elementa. Neki od tih jezičkih supstrata, kao što je slučaj sa terminom Zeta, pojavljuju se veoma kasno u pisanim izvorima i tako nas onemogućuju da tačno odredimo šta u srednjovjekovnoj toponomastici potiče od romanizovanih Ilira, a šta od kasnije doseljenih romanizovanih Dakotračana, koje naši izvori nazivaju Romanima, ili Vlasima. Jedino je sigurno da pri proučavanju starobalkanskog jezičkog supstrata u srednjovjekovnoj toponomastici lingvističke analize, iako veoma važne, sa mnogo razloga, nemaju uvijek sigurno tle, jer su nam mnoge stvari još nejasne i neuhvatljive. Ali, kako moramo računati na jedan romanski supstratni dijalekat koji je bio posrednik između starobalkanskih i slovenskih jezičkih elemenata, najveća je teškoća upravo utvrditi pravi odnos između dakotračkih i ilirskih romanskih dijalekata u slovenskom jezičkom nasljeđu, budući da je u oba ova jezika ista romanska osnova, ali različit etnikum i značaj u etnogenezi sa Slovenima.

NESLOVENSKI JEZIČKI SUPSTRAT

Danas je opšteprihvaćeno da termin Zeta pripada neslovenskom jezičkom supstratu, iako se pojavljuje nekoliko vjekova po doseljenju Slovena u ove krajeve. Većina ispitivača smatra da je to ilirski toponim, što je, ma koliko na prvi pogled izgledalo uvjerljivo, dosta problematično. Opredjeljivanje za jezičku pripadnost pojedinih neslovenskih toponima na teritoriji Crne Gore, iako je to od primarne važnosti, još je nesigurno. A. Majer i D. Dečev, koji su ispitivali ilirsku i tračku toponomastiku na Balkanu, držeći se teritorijalnog principa, uključili su pogrešno mnoga geografska imena u svoje rječnike, ponekad samo zato što su bili uvjereni da pripadaju tračkoj, odnosno ilirskoj teritoriji.
Međutim, gubila se iz vida nestabilnost etničkih i jezičkih granica, dijelom zbog nomadskog života mnogih starobalkanskih plemena, a dijelom zbog migracija i pomjeranja prouzrokovanih spolja, naročito u doba velike seobe naroda. Svakako da je tu presudnu ulogu odigrala prvo keltska, a zatim slovenska najezda i pomjeranje dakotračkih Romana iz Pomoravlja na Zapad, po čitavoj Dalmaciji, u oblasti starih Ilira. Ali i pored miješanja ilirskih i dakotračkih jezičkih supstrata, moguće je u velikom broju slučajeva tačno riješiti etimologije i semantička značenja pojedinih srednjovjekovnih toponima, hidronima i oronima, bez obzira na vrijeme kad su oni dokumentovani u izvornom materijalu.

Nazivi Durmitor i Visitor su iz predslovenskog perioda

Po svemu sudeći, naziv Zenta, slovenski Zeta, pokazuje jednu paraetimološku adaptaciju od jednog starijeg naziva - Genta, koji se redovno srijeće u latinskim izvorima sa dalmatinskog područja, ali za koji nijesmo sigurni da li predstavlja primarni, ili sekundarni oblik.
Ako bismo pošli od sekundarnog jezičkog oblika, termin Genta možemo izvesti od jednog starijeg cent-a. No, teškoća je što je ova riječ sačuvana ne samo u ilirskom i tračkom, nego i u pelaškom obliku kentaur, u sva tri slučaja u značenju konj. U predjelima starih Ilira, termin cent nazivamo najčešće kao hidronim.

RIJEKA CETINA I CETINJE

Rijeka Cetina, koja izvire sa podnožja Dinare, zove se u srpskim srednjovjekovnim izvorima Centina. Isti oblik zapisao je i Konstantin Porfirogenit. Ovim imenom zvala se u Crnoj Gori i rijeka Morača, Moracia popa Dukljanina. Vjerovatno u vezi sa ovim hironimom stoji i ime grada Cetinja.
Da je hidronim Cetina u vezi sa kultom konja kod ilirskog stanovništva, kultom koji je posvjedočen i kod Tračana u takozvanom ''Tračkom konjaniku'', pokazuje mnoge činjenice. Grčki kolonisti jadranskog primorja rijeku Cetinu zovu Hippios (konj), prevodeći na svoj jezik stariji ilirski naziv. Rimski istoričar Fest i komentator Servje sa kultom konja kod starih Ilira takođe dovode ime neptuna Hipiusa.
Ovih nekoliko izvora nesumnjivo govori da su sačuvani hidronimi tipa cent u stvari nekadašnja kultna mjesta posvećena nekom ilirskom božanstvu koje je, prema jednom natpisu iz okoline Vranja, vrlo sličan tračkom konjaniku.
Ali, kako su toponimi tipa cent mnogo brojniji u oblastima starih Tračana, kao Auli-centus, Epta-centus, Eptai-centus, Biti-centus, Dini-kenthos, Tri-kenthos, Zeli-centus i sudo-cenus, možemo sigurno zaključiti da su Iliri riječ cent poprimili ili od Tračana ili od starobalkanskih Pelasta.
Po svemu sudeći, izgleda vjerovatnije da je srednjovjekovni termin Genta dakotračkog, a ne ilirskog porijekla, jer u oblastima Crne Gore nije nikada došlo do jačeg i neposrednijeg dodira ilirskih Romana i doseljenih Slovena. Jer, kako znamo, ilirsko stanovništvo u Crnoj Gori uništili su, ili potisli, prvo Kelti, a zatim Avari, za kojima su iz Podunavlja naišli dakotrački Romani, nešto prije, ili zajedno sa Slovenima, ostavljajući brojne tragove u toponomastici ovih oblasti i postepeno se slavinizirajući.
Pop Dukljanin u svom Ljetopisu na jednom mjestu govori o provinciji Latina, koji su u ona doba nazivani Romanima. Sa njihovim dalekim i velikim djelom poslovenjenim ostacima, Vlasima, srijećemo se tokom čitavog srednjeg vijeka.

DAKOTRAČKI ROMANI

Prodiranje dakotrački Romana u oblasti Crne Gore počelo je od V vijeka iz Gornje Mezije i Dardanije. Pred najezdom Slovena i Avara, jedan dio dakotračkih Romana povukao se na jug, u Makedoniju i Tesaliju, koja se krajem srednjeg vijeka zvala Velika Vlahija, a drugi dio na jugozapadu, Crnu Goru i Dalmaciju, sve do Like i Krbave. Oni se pojavljuju u dalmatinskim izvorima od IX, a u srpskim i dubrovačkim spomenicima od XII vijeka. Svoje prisustvo u ovim krajevima Romani su kao stočari naročito ostavili u brojnoj oronimastici. Dvije planine u Crnoj Gori, Visitor i Durmitor, imaju dakoromanske nazive.
Ovo pokazuje da se na teritoriji Crne Gore, u doba dolaska Slovena i kasnije srijećemo pretežno sa dakotračkim, a ne ilirskim Romanima. Neka ilirska plemena koja su živjela u oblastima srednje Zete, kao Ardianoe, razbili su Kelti, a njihove ostatke Avari. Konstantin Porfirogenit piše da su Avari uništili Romane ''koji su živjeli u ravnicama i uzvišenim mjestima'', a da su preživjeli potražili spas u primorskim gradovima, gdje su se osjećali sigurnijim. Konstantin Porfirogenit na ovom mjestu nesumnjivo govori o avarskom, a ne slovenskom zauzimanju teritorije Paganije, Zahumlja, Travunije i Duklje. Iz Manevasijske hronike vidimo da su prije Slovena provinciju Prevalis zauzeli Avari, čije je prisustvo na ovim terenima posvjedočeno i sa nekoliko toponima tipa Obar.
U našoj nauci nije pravljena razlika između dakotračkih i ilirskih Romana, pa je podatak Konstantina Porfirogenita o avarskom osvajanju ovih oblasti i uništenju ilirskih Romana miješan sa podatkom popa Dukljanina koji opisuje odnose dakotračkih Romana i Slovena koji dolaze u ove krajeve tek poslije avarskih osvajanja i pustošenja, odvojen ili zajedno sa dakotračkim Romanima. Govoreći o progonima romanskog stanovništva za vladavine nepoznatog slovenskog kralja Ratimira, pop Dukljanin spominje romanizovane Morovlahe, ili Nigre Latine koji su, kako znamo, dakotračkog, a ne ilirskog porijekla. Prodiranje hrišćanstva među Slovene otklonilo je antagonizam između hristijaniziranih dakotračkih Romana i Slovena i stvorilo uslove za tješnje povezivanje i miješanje dva etnička elementa, dovodeći do potpune asimilacije dakotračkih Romana sa Slovenima, sa jedne, i prihvatanja ne samo dakotračke toponomastike nego i leksike, s druge strane.

VLASI U CRNOJ GORI

Da moramo praviti razliku između sukoba Avara i ilirskih Romana, o čemu piše Konstantin Porfirogenit, i sukoba paganskih Slovena i hristijaniziranih dakotračkih Romana, o čemu piše pop Dukljanin, primoravaju nas i druge činjenice. Mletački geograf Domeniko Negri piše da su podunavski Romani sebe uvijek zvali Romanima, isto onako kao što su današnji Makedorumuni nazivaju Aromanima. Vizantinci ih, zbog crnog odijela, zovu Crnim Vlasima, ili Morovlasima, a pop Dukljanin - Nigri Latini, ili Morovlchi.
Dukljaninov naziv srijećemo i u dubrovačkim arhivskim knjigama. Svoje prisustvo u Crnoj Gori, koja je već u antičko doba bila poznata po stočarstvu, dakotrački Romani ostavili su naročito u stočarskoj toponomastici. Stojan Novaković je tačno zapazio da su se vlaška sela u Crnoj Gori zvali katuni, termin koji je do dnašnjeg dana sačuvan u Crnoj Gori za oznaku grupe koliba na planinskim ljetnjim pašnjacima. Prema vlaškim pastirima okoline Cetinja nazvana je Katunskom nahijom. Njihovo prisustvo u planinskim predjelima između Metohije i Skadarskog jezera možemo pratiti po našim srednjovjekovnim poveljama, od XII vijeka. Spominje ih već povelja Stefana Nemanje manastiru Hilendaru 1198 – 1199. godine.
Konstantin Jireček naročito navodi brojne Vlahe u okolini Podgorice. Spominje ih i kralj Uroš I u svojoj povelji manastiru svetog Petra na Limu. U Svetostefanskoj hrisovulji, iz 1313. godine, kralj Uroš II Milutin navodi katun Smudirog, u planinama više Vrmoša, sa 108 kuća, koji poklanja svome manastiru. No, sudeći po sačuvanim prezimenima u poveljama XIII-XIV vijeka, ovo vlaško stanovništvo već je bilo slavinizirano.
Sasvim drugog porijekla su Romani u gradovima Dalmacije, koji se u srednjovjekovnim izvorima takođe zovu Romani ili Latini, a u srpskim i bosanskim poveljama i Vlasi. Oni osim jezika nemaju ništa zajedničko sa dakotračkim Romanima, Vlasima, jer su najvećim dijelom ostaci ilirskih kolonita i romanizovanih Ilira. Već krajem srednjeg vijeka potpuno dolaze pod uticaj susjeda: u gradovima na sjeveru Dalmacije njihov jezik potisnuo je slovenski, a u gradovima na jugu – albanski.

NESIGURNI ISTORIJSKI IZVORI

Sve ovo pokazuje da su etničke promjene na tlu Crne Gore mijenjale samo leksiku, ali ne i semantiku starobalkanskog imena za ovu oblast. Prihvatajući te sve leksičke izdanke, neposredno ili posredno, Sloveni su ih prilagođavali svome jeziku, zadržavajući pluralizam imena sve do kraja srednjeg vijeka. Preovlađivanje imena Černa (gora) umjesto Cermna (crvena gora) bilo je neminovno po zakonima redukcije konsonantskih grupa u našem sadašenjem jeziku.
Ovih nekoliko toponomastičkih podataka, i to pretežno lingvističkih, sa osnovnim podacima u izvorima, iako ne rješavaju problem u cjelini, ipak pokazuju veoma dug i konstantan naziv ove oblasti sa Crna, ili Crvena (gora). Oni mogu samo indirektno da dopune ili potvrde naše znanja iz pisanih izvora, ali najviše da doprinesu u detaljima, ili pak, gdje su izvori kontraverzni, da omoguće vjerovatnije opredjeljenje za protivurječne i nesigurne istorijske izvore.